ΓΟΡΤΥΝΙΑΚΑ: Οι Νεοελληνικές Διάλεκτοι: Πελοποννησιακά ιδιώματα

Οι Νεοελληνικές Διάλεκτοι: Πελοποννησιακά ιδιώματα

1. Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής της διαλέκτου

Πελοποννησιακή ονομάζεται η διάλεκτος που μιλιέται από τους κατοίκους της ομώνυμης περιοχής. Από αυτή συνήθως εξαιρείται η περιοχή της Τσακωνιάς (όπου μιλιέται η τσακωνική διάλεκτος) και η περιοχή της Μάνης, οι οποίες παρουσιάζουν αποκλίσεις και ιδιαιτερότητες σε σχέση με την υπόλοιπη Πελοπόννησο (Κοντοσόπουλος 2000).
Η διάλεκτος αυτή για μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρήθηκε η βάση της νεοελληνικής κοινής (βλ. μεταξύ άλλων Mackridge 1990 Browning 1991 Κοντοσόπουλος 2000), άποψη η οποία όμως σήμερα ελέγχεται ως αβάσιμη. Έτσι, δεδομένου ότι η πελοποννησιακή διάλεκτος θεωρήθηκε ότι δεν εμφανίζει σημαντικές αποκλίσεις από την κοινή, δεν τράβηξε το ενδιαφέρον των μελετητών σχεδόν καθόλου στο παρελθόν.
Πρόσφατες, ωστόσο, μελέτες που εξετάζουν με μεγαλύτερη προσοχή την πελοποννησιακή ελληνική έρχονται να ανατρέψουν όσα είχαν υποστηριχθεί στο παρελθόν. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι η προαναφερθείσα άποψη στηριζόταν όχι σε καθαρά γλωσσικά δεδομένα, αλλά περισσότερο σε ιστορικά και γεωγραφικά, δηλαδή στον ιστορικό και πολιτικό ρόλο που διαδραμάτισε η Πελοπόννησος κατά την Επανάσταση του 1821 και τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, καθώς και στο έντονο μεταναστευτικό ρεύμα από την Πελοπόννησο προς την Αθήνα. Το καταγεγραμμένο γλωσσικό υλικό από τη διάλεκτο αυτή φέρνει στην επιφάνεια πολλές και σημαντικές διαφορές από την κοινή νεοελληνική. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι ενδεχομένως ό,τι στο παρελθόν ερμηνεύτηκε ως βάση ή επίδραση της πελοποννησιακής στην νεοελληνική κοινή να αποτελεί τελικά επίδραση της νεοελληνικής κοινής στην πελοποννησιακή (να έχουμε δηλαδή αντίστροφη κατεύθυνση των γλωσσικών επιρροών). Με άλλα λόγια, οι έντονες ομοιότητες της πελοποννησιακής διαλέκτου με την κοινή νεοελληνική να οφείλονται στη σύγκλιση της πρώτης προς τη δεύτερη, φαινόμενο το οποίο έλαβε χώρα αρκετά νωρίς μετά τη διαμόρφωση της κοινής νεοελληνικής, λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας της Πελοποννήσου με την Αθήνα (Παντελίδης 2001β Παντελίδης 2004 [http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/wscl ]).
Επιπλέον, ανοιχτό παραμένει το ζήτημα αν τα επιμέρους ιδιώματα της Πελοποννήσου οδήγησαν κάποια στιγμή στη δημιουργία μιας «πελοποννησιακής κοινής», η οποία αναφέρεται μεν στη σχετική βιβλιογραφία ως βάση της κοινής νεοελληνικής, το διαθέσιμο όμως υλικό δεν επαρκεί για να υποστηριχθεί με ασφάλεια κάτι τέτοιο.

2. Γλωσσική περιγραφή της διαλέκτου

Όπως και οι υπόλοιπες νεοελληνικές διάλεκτοι (κυπριακή, ποντιακή κ.λπ.), έτσι και η πελοποννησιακή εμφανίζει «αξιοσημείωτη ομοιογένεια, αλλά και κατά τόπους διαφορές» (Παντελίδης 2001β, 552). Ορισμένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι τα ακόλουθα:

α. Φωνητική-Φωνολογία

Αποβολή των άτονων /i/, /u/ και /e/: [skόnete] (σηκώνεται), κάτου (: κάτω) [kat], [ímna] (ήμουνα), [kotόplo] (κοτόπουλο). Πρόκειται για το γνωστό φαινόμενο της κώφωσης, που αποτελεί κατεξοχήν γνώρισμα των βόρειων νεοελληνικών ιδιωμάτων, στην Πελοπόννησο όμως δεν απαντά με την ίδια συστηματικότητα και έκταση (Παντελίδης 2001α).
Αναπτύσσεται ημίφωνο [j] μεταξύ φωνηέντων: [ijaδerfím] (η αδερφή μου), [δíjo] (δύο), [tríja] (τρία).
Αναπτύσσεται φωνήεν /i/ σε συμφωνικά συμπλέγματα που το πρώτο σύμφωνο είναι άηχο κλειστό και το δεύτερο είναι ρινικό: [kapinos] (καπνός). Υπάρχει μάλιστα ποικιλία ως προς την πραγμάτωση του /i/: άλλοτε ως πλήρες φωνήεν, άλλοτε ως ημίφωνο και άλλοτε ως παύση των αρθρωτών ανάμεσα στα δύο σύμφωνα.
Απουράνωση των συριστικών: [klotsá] (κλωτσιά), [korítsa] (κορίτσια).
Τσιτακισμός: [tsefáli] (κεφάλι), [kalotséri] (καλοκαίρι).
Το συμφωνικό σύμπλεγμα /γm/ απλοποιείται: [sfaménos] (σφαγμένος), [vutiménos] (βουτηγμένος), [stimí] (στιγμή).

β. Μορφολογία

Τα επίθετα σε -ύς της ΚΝΕ εμφανίζουν την κατάληξη -ιος, -ιο (αρσενικό και ουδέτερο): βαριός, βαριό, παχιός, παχιό.
Τα παραθετικά σχηματίζονται σε -ύτερος (αντί για το -ότερος της ΚΝΕ): τρανύτερος, ομορφύτερος, μπροστύτερα.
Η ονομαστική πληθυντικού των ισοσύλλαβων αρσενικών σε -ας σχηματίζεται με την κατάληξη -οι: μήνοι, χειμώνοι, αρχόντοι, γειτόνοι.
Ο πληθυντικός των ανισοσύλλαβων αρσενικών σε -αρης σχηματίζεται με την κατάληξη -αίοι: καρβουνιαραίοι, διακονιαραίοι.
Η αύξηση των ιστορικών χρόνων διατηρείται ανεξαρτήτως τόνου και συχνά είναι η- [i-] αντί για ε-[e-]: ήφερνα, ήγλεπα, ήπρεπε.
Το γ΄ πληθυντικό παρατατικού των μέσων-παθητικών ρημάτων λήγει σε -σαντε: ήσαντε, καθόσαντε, λεγόσαντε.
Παρατηρείται κατάληξη -ε (αντί για χρονική αύξηση) στο γ΄ πληθυντικό παρατατικού των ενεργητικών ρημάτων: λέγανε (αντί έλεγαν), δίνανε (αντί έδιναν).

γ. Σύνταξη

Ο τόπος δηλώνεται με απλή και όχι εμπρόθετη αιτιατική: πάω το χωριό (αντί πάω στο χωριό).

δ. Λεξιλόγιο

Απαντούν αξιοσημείωτες dδιαφορές σε αντωνυμίες (αυτούνος/ευτούνος: αυτός, τίποτις: τίποτα), επιρρήματα (απάνου: επάνω, κάτου/χάμου: κάτω, σαπέρα: εκεί πέρα, σαπάνου: προς τα πάνω, σακείθε: προς τα εκεί), προθέσεις (οχ/αχ: από), συνδέσμους (όντας/αφόντις: όταν, μάιτε/μούδε: μήτε, ήτε: ούτε) κ.λπ.

3. Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση

Η Πελοποννησιακή διάλεκτος θεωρείται ότι δέχεται ισχυρές αφομοιωτικές επιδράσεις από την κοινή νεοελληνική, με αποτέλεσμα να περιορίζονται ολοένα και σε μεγαλύτερο βαθμό οι ιδιαιτερότητές της. Η διαδικασία αυτή μάλιστα ξεκίνησε ενδεχομένως νωρίτερα (βλ. παραπάνω) από ό,τι σε άλλες διαλέκτους που βρίσκονταν πιο μακριά από την Αθήνα, όπου διαμορφώθηκε αρχικά η νεοελληνική κοινή.
Ωστόσο, συγκεκριμένες μελέτες για τη σύγχρονη κατάσταση της πελοποννησιακής διαλέκτου βασισμένες σε σύγχρονα δεδομένα (υλικό, θεωρητική προσέγγιση και μεθοδολογία) σχεδόν δεν υπάρχουν. Εξαίρεση αποτελούν οι μελέτες που αφορούν ορισμένα φωνητικά χαρακτηριστικά της πατρινής διαλέκτου (Παπαζαχαρίου 2004 [http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/wscl ] Παπαζαχαρίου υπό έκδοση Papazachariou υπό έκδοση). Συγκεκριμένα, εξετάζονται στοιχεία του τονισμού και της προσωδιακής δομής, καθώς και η πραγμάτωση του /l/ στη διάλεκτο της Πάτρας. Παρά τις ευρέως διαδεδομένες απόψεις περί «ισοπεδωτικής» επίδρασης της νεοελληνικής κοινής, φαίνεται ότι (τουλάχιστον στο επίπεδο της φωνητικής) υπάρχουν αποκλίσεις από την κοινή και μάλιστα σε μια (μεγάλη και αρκετά κοντινή στην Αθήνα) αστική περιοχή όπως είναι η Πάτρα. Οι αποκλίσεις αυτές -ιδίως όσες σχετίζονται με την ύπαρξη διαφορετικών μη πρότυπων προφορών του /l/- υποστηρίζεται ότι συνδέονται με κοινωνικές παραμέτρους όπως είναι η καταγωγή, το φύλο και η μόρφωση των ομιλητών, καθώς και η κατασκευή και προβολή μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ταυτότητας εκ μέρους τους ως μελών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που συναποτελούν τη γλωσσική κοινότητα της Πάτρας. Οι μελέτες αυτές δείχνουν μεταξύ άλλων ότι δεν μπορεί κανείς να μιλά με ασφάλεια και αβασάνιστα για «εξάλειψη» των διαλεκτικών στοιχείων, καθώς διαφορές από τη νεοελληνική κοινή φαίνεται ότι εξακολουθούν να υπάρχουν και θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον να διερευνηθούν περαιτέρω.

Βίλλυ Τσάκωνα

Βιβλιογραφία

BROWNING, R. 1991. Η μεσαιωνική και νέα ελληνική γλώσσα. 2η έκδ. συμπληρωμένη με την προσθήκη δύο άρθρων του συγγραφέα. Μτφρ. Μ. Ν. Κονομή. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.
ΚΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. 2000. Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής. 3η έκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.
MACKRIDGE, P. 1990. Η νεοελληνική γλώσσα. Μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
ΠΑΝΤΕΛΙΔΗΣ, Ν. 2001α. Φωνητικές παρατηρήσεις σ' ένα μεσσηνιακό ιδίωμα. Στο Ελληνική Γλωσσολογία '99. Πρακτικά 4^ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας. Λευκωσία, 17-19 Σεπτεμβρίου 1999, 480-486. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
ΠΑΝΤΕΛΙΔΗΣ, Ν. 2001β. Πελοποννησιακός λόγος και κοινή νεοελληνική. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 21^ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 12-14 Μαΐου 2000, 550-561. Θεσσαλονίκη.
ΠΑΝΤΕΛΙΔΗΣ, Ν. 2004. Το ιδιωματικό στοιχείο στη γλώσσα των Απομνημονευμάτων του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη.Στο ηλεκτρονικό βιβλίο του 6^ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003. Ρέθυμνο: Εργαστήριο Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης (http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/wscl).
ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ, Δ. 2004. Οι πραγματώσεις της φωνολογικής μονάδας /l/ της πατρινής διαλέκτου. Στο ηλεκτρονικό βιβλίο του 6^ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003. Ρέθυμνο: Εργαστήριο Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης (http://www.philology.uoc.gr/conferences/6 thICGL/wscl).
ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ, Δ. υπό έκδοση. Η περίπτωση του τόνου στο σύμπλεγμα «όνομα + κλιτικό κτήσης» στη διάλεκτο της Πάτρας: Φωνητική περιγραφή και θεωρητικές προεκτάσεις. Στο Πρακτικά του 6ου Παγκόσμιου Γλωσσολογικού Συνεδρίου με θέμα: Οι διαλεκτικές μορφές της Ελληνικής γλώσσας από την Αρχαία εποχή μέχρι σήμερα.
PAPAZACHARIOU, D. υπό έκδοση. The Quantitatative Study of the Lateral
Variable (l) in the Dialect of Patras. Στο Proceedings of the Second International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, επιμ. A. Ralli, B. Josef & M. Janse.