Ιστορική γεωγραφία Αρκαδίας (395-1209)

Η Αρκαδία, στην ενδοχώρα της Πελοποννήσου, καταλαμβάνει χώρο κατεξοχήν ορεινό πού περιβάλλεται άπα βουνά, τα όποια την απομονώνουν και δυσκολεύουν την επικοινωνία της με τις γειτονικές περιοχές1. Τα ιστορικά γεγονότα και τα αρχαιολογικά τεκμήρια πού εξετάζονται στην εργασία αύτη αναφέρονται στην 'Αρκαδία με τα σημερινά όρια του νομού, πού περιλαμβάνει τις επαρχίες Γορτυνίας, Κυνουρίας, Μαντινείας και Μεγαλόπολης. Παρά την απομόνωση της, ή 'Αρκαδία ακολούθησε τις τύχες των υπόλοιπων διαμερισμάτων της Πελοποννήσου.

Ή επιδρομή των Βησιγότθων με αρχηγό τον Αλάριχο το 396-397 μ.Χ. πού αναστάτωσε την Πελοπόννησο κατέστρεψε πολλές πόλεις της 'Αρκαδίας, οπού οι βάρβαροι φαίνεται ότι είχαν πρόθεση να εγκατασταθούν μόνιμα και να ασχοληθούν με τήν καλλιέργεια της γης. Ή άφιξη, όμως, τού Στελίχωνα το 397 και ή νίκη του στη Φολόη της 'Ηλείας τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν την Πελοπόννησο και να διαπεραιωθούν στην Ηπειρο2.

Από όλη την Πελοπόννησο, η 'Αρκαδία είναι η μόνη περιοχή για την οποία οι πηγές σιωπούν ώς τις αρχές του 13ου αϊ. Ή έλλειψη μαρτυριών οφείλεται προφανώς στο γεγονός δτι οί περισσότερες γνωστές αρχαίες πόλεις, η Μεγαλόπολις, η Γόρτυς, ο Ορχομενός κ.ά. έχουν πια εξαφανιστεί1. Στη θέση τους δεν είχαν αναδειχθεί νέα αστικά κέντρα πού θα μπορούσαν να συναγωνιστούν τις μεγάλες πελοποννησιακές πόλεις όπως την Κόρινθο, το Αργος, τη Σπάρτη και την Πάτρα. Μικροί μόνο αγροτικοί οικισμοί διατηρούνται κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο. Στην απουσία μεγάλων αστικών κέντρων οφείλεται και το γεγονός των σποραδικών καί μεμονωμένων ειδήσεων πού έχουν σωθεί για την ύπαρξη επισκοπών κατά την περίοδο αυτή. Έτσι, γνωρίζουμε μόνο ότι ό επίσκοπος Τεγέας Ωφέλιμος μετέχει στις εργασίες της συνόδου της Χαλκηδόνος το 451 2. Τον ίδιο επίσκοπο συναντούμε και σε επιγραφή που βρίσκεται σε άμβωνα τής παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Προβαντηνού στην Τ ε γ έ α 3 . Ό επίσκοπος, πάλι, Μεγαλοπόλεως Τιμόθεος υπογράφει τη συνοδική επιστολή των επισκόπων τής Αχαΐας που αποστέλλεται το 453 στον αυτοκράτορα Λέοντα Α' 4. Η Τεγέα, η Θέλπουσα και η Μαντινεία μνημονεύονται στο Συνέκδημο του Ιεροκλέους ως πόλεις τής επαρχίας Αχαΐας5 . Τα αρχαιολογικά τεκμήρια στις τρεις αυτές πόλεις ενισχύουν τη μαρτυρία του Ιεροκλέους και αποτελούν την καλύτερη απάντηση στους μελετητές πού αμφισβητούν ότι οι πόλεις τις όποιες σημειώνει υπήρχαν ακόμη στις μέρες του8 . Πράγματι, οι πόλεις αυτές πρέπει να είχαν αξιόλογη ζωή στην παλαιοχριστιανική περίοδο, όπως δηλώνουν τα ίδια τα μνημεία. Στην Τεγέα σώζονται τέσσερις παλαιοχριστιανικές βασιλικές 5ου - 6ου αι., στη Θέλπουσα (=Βάναινα) εντοπίστηκαν τα ίχνη δύο και στη Μαντινεία, έκτος από τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, ανακαλύφθηκαν και νομίσματα του 6ου αϊ. Παλαιοχριστιανικές βασιλικές υπάρχουν ακόμη και στο Παλλάντιο, στον Ορχομενό, στη Χωτούσα, καθώς και στη μονή Λουκούς κοντά στο Άστρος. Ύπαρξη ζωής στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους επιβεβαιώνεται από αρχαιολογικά τεκμήρια (ταφές, νομίσματα κ.ά.) και σε άλλα μέρη τής Αρκαδίας, όπως στον Άγιο Νικόλαο Κυνουρίας, Μαγούλιανα, Μεγαλόπολη, Μελιγού, Νεστάνη. 'Επίσης στο γνωστό κατάλογο τών πόλεων πού καταχωρίζονται στον Paris, gr. 1555Α αναφέρονται οι αρκαδικές πόλεις Θέλπουσα, Μαντινεία, Μεγαλόπολη και Τεγέα1.

Οι σλαβικές επιδρομές πού από τα τέλη του 6ου και για δύο περίπου αιώνες επέφεραν μεγάλες καταστροφές στην Πελοπόννησο2, φαίνεται ότι έπληξαν ιδιαίτερα την Αρκαδία. Οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τους ορεινούς ανοχύρωτους οικισμούς τους και ζήτησαν άσυλο στις παραλιακές πόλεις πού ήταν οχυρωμένες και επομένως κατάλληλες να αντισταθούν στους επιδρομείς. Η μετακίνηση πληθυσμών από την 'Αρκαδία προς νότον είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων πόλεων, όπως μαρτυρεί και η επιβίωση των παλαιών ονομάτων στους νέους οικισμούς: Αρκαδία στον κόλπο τής Κυπαρισσίας και Μαντινεία στη Μεσσηνία3. 'Αναφέρεται ενδεικτικά ότι σε καμιά περιοχή της Αρκαδίας δεν έχουν επισημανθεί νομίσματα μετά το 577 μ.Χ. και ως τον 10ο αϊ.4
Τέλος, τα σλαβικά ονόματα που απαντούν εδώ είναι από τα πολυπληθέστερα σε σχέση με τις υπόλοιπες περιφέρειες τής χερσονήσου5.

Ή εκστρατεία του Σταυρακίου, το 783, και λίγο αργότερα ή αποστολή τού στρατηγού Σκληροΰ στην Πελοπόννησο από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Α', ό όποιος έλαβε και πρόσθετα μέτρα εποικισμού, συντέλεσε στην αποκατάσταση του βυζαντινού ελέγχου στην περιοχή ως τα τέλη του 9ου αι. "Ήδη από τις αρχές του 9ου αί. έχει ιδρυθεί το θέμα Πελοποννήσου6.

Από τα τέλη του 9ου αι. — άλλα κυρίως στον 10ο — αρχίζει μία νέα περίοδος ομαλότητας και ευημερίας για τη χώρα, η οποία θα διαρκέσει ως τις παραμονές τής λατινικής κατάκτησης. Οι Σλάβοι εκχριστιανίζονται και νέα εκκλησιαστικά μνημεία φανερώνουν ότι η χριστιανική θρησκεία έχει επικρατήσει και πάλι στη χερσόνησο1. Την παλαιότερη μνεία για την εκκλησιαστική κατάσταση στην 'Αρκαδία παρέχει επιγραφή πού βρέθηκε στο Παλλάντιο, σύμφωνα με την οποία στις αρχές του 10ου αι. η περιοχή υπαγόταν εκκλησιαστικά στην επισκοπή Λακεδαιμόνιας. Ή επιγραφή αυτή μας παραδίδει και την πρώτη βέβαιη χρονολογημένη εκκλησία στην 'Αρκαδία, πού είναι ό ναός του Αγίου Χριστόφορου στο Παλλάντιο2. Δεύτερη μνεία ναού μέσα στον 10ο αι. σώζεται σε σιγίλλιο του πατριάρχη Πολύευκτου του 964 ή 966 σύμφωνα με το όποιο ιδρύθηκε ή μονή του Φιλοσόφου κοντά στη Δημητσάνα από τον πρωτοασηκρήτι του Νικηφόρου Α', 'Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο3. 'Ακόμη, στην περιοχή της Τεγέας, η οποία στους μέσους χρόνους μετονομάστηκε Νίκλι4 σώζεται ο μεγάλων διαστάσεων ναός τής Παλαιάς Επισκοπής, του τέλους του 10ου αί.5 Έκτος από τα τρία αυτά μνημεία, στην ίδια περίοδο ανήκουν και ναοί πού βρέθηκαν στα Βούρβουρα, στα Λουτρά Ηραίας και στη Μελιγού (θέση Σαββανάς). Εξάλλου, φιλολογικές και άλλες πηγές μας πληροφορούν ότι οι μονές Βαρσών στο Νεοχώρι καί Επάνω Χρέπας στο Περθώριο είχαν ιδρυθεί τον 11ο αι. Στη θέση τους σήμερα υψώνονται μεταβυζαντινά καθολικά. Τα μνημεία αυτά είναι ενδεικτικά τής ανάπτυξης του κέντρου τής Αρκαδίας και υποδηλώνουν τη σημαντική αύξηση του χριστιανικού πληθυσμού στην περιοχή, γεγονός πού επιβεβαιώνεται και από την 'ίδρυση νέων επισκοπών στα τέλη του 11ου αϊ.6

Όπως ήδη αναφέρθηκε, ή 'Αρκαδία υπάγεται εκκλησιαστικά στην επισκοπή Λακεδαιμόνιας, η οποία εξαρτάται από τη μητρόπολη Πατρών. Το 1082/1083 ή επισκοπή Λακεδαιμόνιας προάγεται σε μητρόπολη με τρεις επισκοπές, του Αμυκλείου ή 'Αμυκλών, της Πίσσης και των Εζερών 7 . Στην επισκοπή Αμυκλείου με έδρα το Νίκλι μνημονεύεται επίσκοπος — μόνος γνωστός άλλωστε — ο Νικόλαος Μουζάλων1. Παράλληλα, ή επισκοπή Πίσσης πού δημιουργήθηκε ταυτόχρονα πρέπει να ήταν στην περιοχή τής Κυνουρίας και να είχε έδρα το Λεωνίδιο 2.

Οι σταυροφόροι μετά την κατάκτηση το 1204 τής Κωνσταντινούπολης και την κατάλυση του βυζαντινού κράτους, έσπευσαν να καταλάβουν και τα υπόλοιπα εδάφη τής αυτοκρατορίας. Έτσι, ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός αναλαμβάνοντας την αρχηγία των επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο, πολιόρκησε τα κάστρα του "Αργούς, τής Κορίνθου και του Ναυπλίου3. Λίγο αργότερα και ενώ η πολιορκία συνεχιζόταν, ό Γουλιέλμος de Champlitte μέ τον Γοδεφρεΐδο Βιλλεαρδουίνο επιχείρησαν την κατάκτηση τής υπόλοιπης χερσονήσου. Το 1209, πέτυχαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το μεγαλύτερο τμήμα τής δυτικής, νότιας και κεντρικής Πελοποννήσου4. Η πελοποννησιακή γη χωρίστηκε σε 12 βαρονίες και μοιράστηκε ανάμεσα στους λατίνους φεουδάρχες 5 - η περιοχή τής 'Αρκαδίας αποτέλεσε 4 βαρονίες. Η πρώτη, με κέντρο το κάστρο τής Άκοβας ή Mategriffon είχε 24 φέουδα και παραχωρήθηκε στην οικογένεια Rogières με πρώτο ηγεμόνα τον Gautier6 . Ή δεύτερη, περιλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος των Σκορτών με κυριότερο κάστρο την Καρύταινα, που υπήρχε πιθανότατα και πριν από τη φραγκική κατάκτηση. Είχε 22 φέουδα και παραχωρήθηκε στον Ούγο de Briel1. Ή τρίτη βαρονία, τής Βελίγοστης, μέ 4 φέουδα περιήλθε στον Ματθαίο de Mons2 και ή τέταρτη, του Νικλίου, με 6 φέουδα, στον Γουλιέλμο de Morlay3 . H Βελίγοστη και το Νίκλι αναφέρονται στο Χρονικό του Μορέως ‘ως χώρες προεστές εις όλον τον Μορέαν' ο Βιλλεαρδουίνος αναγκάστηκε να τις πολιορκήσει για να παραδοθούν5. Οι Φράγκοι εγκατέστησαν λατίνους ιεράρχες στις επισκοπές των πόλεων τις όποιες κατέλαβαν. Έτσι, στην επισκοπή Αμυκλών, πού υπαγόταν στη λατινική αρχιεπισκοπή Πατρών, τον ορθόδοξο επίσκοπο διαδέχθηκε ο λατίνος Ιμβέρτος, στον οποίο παραχωρήθηκαν 4 φέουδα. Το 1209, αντικαταστάθηκε παράνομα από τον Γιλιβέρτο, πρώην ηγούμενο στη μονή τού Άγιου Πέτρου στο Flavigny en Auxois6.

Μετά τη συνοπτική επισκόπηση της ιστορίας τής Αρκαδίας στην περίοδο 395 - 1209, ακολουθεί η αναγραφή των πληροφοριών πού έχουν συγκεντρωθεί για τους οικισμούς και τα μνημεία. Την έλλειψη ειδήσεων από φιλολογικές πηγές αναπληρώνουν τα ευρήματα των ανασκαφών, στα όποια σε μεγάλο βαθμό στηρίζεται η προσπάθεια σύνθεσης της ιστορικής γεωγραφίας της περιοχής1. Στην καταγραφή των θέσεων, των μνημείων και των αρχαιολογικών ευρημάτων τα τοπωνύμια καταχωρίζονται κατά αλφαβητική σειρά. Καταγράφονται πρώτα οι ιστορικές πληροφορίες για τον κάθε τόπο και μετά οι ειδήσεις για τα μνημεία και ευρήματα (στα όποια περιλήφθηκαν και όσα στις αρχαιολογικές αναφορές σημειώνονται με το γενικό όρο «βυζαντινά»).

Από τη μελέτη των αρχαιολογικών τεκμηρίων διαπιστώνεται ότι οι γνωστές αρχαίες πόλεις εξακολουθούν να υπάρχουν και κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, εξαφανίζονται όμως μετά από τις σλαβικές επιδρομές, με εξαίρεση τον 'Ορχομενό, το Παλλάντιο και την Τεγέα, όπου σώζονται μνημεία και ευρήματα και της μεσοβυζαντινής εποχής. Ως προς τη γεωγραφική κατανομή των θέσεων, πρέπει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες επισημαίνονται στις επαρχίες Μαντινείας και Γορτυνίας ενώ οι λιγότερες στην επαρχία Μεγαλόπολης.


Πηγή: "Συμβολή στην ιστορική γεωγραφία της Αρκαδίας (395-1209)", Βούλα Κόντη, BYZANTINA SYMMEIKTA; ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 6
Σημείωση: Για την περιγραφή όλων των αρχαιολογικών τόπων, τις υποσημειώσεις, χάρτη, βιβλιογραφία κλπ το πλήρες κείμενο της εργασίας εδώ.