Η μάχη της Πελαγονίας (1259 μ.Χ.)

Καθοριστική για την πορεία του νεοελληνικού έθνους ήταν η μάχη της Πελαγονίας (Σεπτέμβριος 1259), όπου συγκρούστηκαν για το έλεγχο των ελληνικών περιοχών και τη διαδοχή της αυτοκρατορίας, το δεσποτάτο της Ηπείρου και η αυτοκρατορία της Νίκαιας.

«θέλω νὰ σὲ ἀφηγηθῶ καὶ νὰ σὲ καταλέξω
τὸ πῶς ὁ πρίγκιπας Μορέως, ἐκεῖνος ὁ Γυλιάμος,
ἐπιάστη στὴν Πελαγονίαν ἐκεῖνος κι ὁ λαός του.»

Καθοριστική για την πορεία του νεοελληνικού έθνους ήταν η μάχη της Πελαγονίας (Σεπτέμβριος 1259), όπου συγκρούστηκαν για το έλεγχο των ελληνικών περιοχών και τη διαδοχή της αυτοκρατορίας, το δεσποτάτο της Ηπείρου και η αυτοκρατορία της Νίκαιας. Σύμμαχος των πρώτων ήταν ο πρίγκηπας Μορέως και Αχαΐας που έλεγχε μία περιοχή σχεδόν ίσης έκτασης με το πρώτο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος του 1830. Ο Μοριάς υπό την εξουσία των Βιλλεαρδουίνων γνώρισε για λίγο καιρό μεγάλη ακμή μέχρι τη μοιραία για αυτούς και παράξενη αυτή μάχη. Η πορεία της περιοχής στη συνέχεια ήταν γνωστή και καταστροφική υπό τους Δεσπότες του Μυστρά, τους άλλους Φράγκους και Λατίνους και την τελική κατάληξη στους Οθωμανούς. Ακολουθούμε τη διήγηση του χρονικού του Μορέως.

Μετά 50 σχεδόν χρόνια από την εύκολη κατάκτηση ο Μοριάς από τη μεσαιωνική ιστορική αφάνεια και το περιθώριο εντός της αυτοκρατορίας ξαναήρθε στο προσκήνιο. Νέα κάστρα και πόλεις οικοδομούνται, οι Φράγκοι ιππότες και οι πρίγκηπες που είχαν γεννηθεί στον Μοριά, φαίνεται να ήταν αγαπητοί στο λαό, μιλούν ελληνικά και αρχίζουν να παίρνουν και ελληνικά ονόματα. Επιπλέον όπως γράφει ο Παπαρηγόπουλος έμαθαν στους ντόπιους ουσιαστικά να πολεμούν, αφού παλαιότερα δεν χρησιμοποιούνταν από τους βυζαντινούς. Αν και εν γένει οι βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν πάψει καιρό να βασίζονται στην μαχητική ικανότητα των περισσότερων υπηκόων τους.

Οἱ φλαμουριάροι τοῦ Μορέως ὁμοίως κ᾿ οἱ καβαλλάροι

ἀρχίσασιν νὰ πολεμοῦν κάστρη καὶ δυναμάρια,

ὁ κατὰ εἷς στὸν τόπον του νὰ κάμνῃ τὸ ἐδικόν του·

κι ὡσὰν τὰ ἐκατασταίνασι τὰ δυναμάρια ἐκεῖνα,

ἀφῆναν τὰ ὑπονόμια τους, τὰ εἶχαν ἐκ τὴν Φραγκίαν,

κ᾿ ἐπαίρνασιν τοῦ τόπου τους τ᾿ ὄνομα ὄπου ἐβάναν.

Ἐν τούτῳ ἄρχισεν ἐμπρὸς ὁκάποιος μέγας ἀφέντης,

μισὶρ Ντζεφρὲ τὸν ἔλεγαν, τὸ ἐπίκλην του ντὲ Μπριέρες,

ὅπου ἦτο ἀφέντης τῶν Σκορτῶν, τοῦ δρόγγου καὶ τοῦ τόπου.

κάστρον ἐποίησε ἀφιρόν, ὄμορφον δυναμάριν,

Καρύταινα τὸ ὠνόμασεν κ᾿ ἐκεῖνος ὠνομάστην

ἀφέντης τῆς Καρύταινας, ὁ ἐξάκουστος στρατιώτης.

Ἀπαύτου γὰρ ὁ δεύτερος, μισὶρ Γαρτιέρης ἄκουε,
ντὲ Ροζιέρες τὸν ἔλεγαν, οὕτως εἶχεν τὸ ἐπίκλην·
κάστρον ἐποίησε φοβερὸν ἐκεῖ εἰς τὴν Μεσαρέαν
καὶ Ἄκωβαν τὸ ὠνόμασεν, κι ἐκεῖνος ἦτο ἀφέντης.

Ὁκάποιον ἄλλον ἔλεγαν τὸ ὄνομα μισὶρ Ἰωάννης,
ντὲ Νουιλὴ τὸ ἐπίκλη του, ὅπου ἦτον καὶ πρωτοστράτωρ
τοῦ πριγκιπάτου τοῦ Μορέως κ᾿ εἶχεν το εἰς γονικὸν του·
κάστρον ἐποίησε ὁ λόγου του καὶ Πασσαβᾶν τὸ ἐκράξε.

Ἄλλος ἦτον ντὲ Νιβηλὲτ καὶ ἄκουε μισὶρ Ἰωάννης·

ἔποικεν κάστρο ὁ λόγου του κ᾿ ἔκραξέ το Γεράκιν,

ὅπου ἔνι εἰς τὴν Τσακωνίαν ἐδῶθεν γὰρ τοῦ Ἑλέου.

Ὡσαύτως καὶ οἱ ἕτεροι ὅπου εἶχαν ἀφεντίες,
οἱ καβαλλάροι κι ἀρχιερεῖς κι ὅλοι οἱ φλαμουριάροι,

ὁ κατὰ εἷς στὸν τόπον του ἐποίησεν δυναμάριν·
τοῦ κόσμου γὰρ τὴν ἡδονὴν ἠθέλαν κι ἀγαποῦσαν,
κ᾿ ἐχαίρονταν ἀμφότεροι πρὸς τὸν καιρὸν ὅπου εἶχαν.

Αφορμή για τη σύγκρουση ήταν ο έλεγχος της Θεσσαλίας (Βλαχίας όπως την έλεγαν). Ο δεσπότης της Ηπείρου ζήτησε τη βοήθεια του γαμπρού του ηγεμόνα της Αχαΐας κατά του στρατού της Νίκαιας, ο οποίος και δεν αρνήθηκε να τον βοηθήσει.

…ἐσυμβιβάστηκεν Δεσπότης ὁ Κουτρούλης [1]

μετὰ τὸν πρίγκιπα Μορέως ἐκεῖνον τὸν Γυλιάμον,
τὴν ἀδελφήν του ἔδωκεν ὁμόζυγον γυναῖκαν.

Ἀπ᾿ αὔτην τὴν συμπεθερίαν ἐπλήθυνε ἡ ἀγάπη

ἀνάμεσον τοῦ πρίγκιπος κ᾿ ἐκεινοῦ τοῦ Δεσπότου·
οὕτως γὰρ ἠγαπούντησαν ἐκεῖνοι κι ὁ λαός τους,

ὥσπερ νὰ ἦσαν ἑνομοῦ ὅλοι ἀπὸ μίαν μητέρα.

Από την άλλη ο σφετεριστής του θρόνου της Νίκαιας, μελλοντικός αυτοκράτορας της Πόλης και ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων, Μιχαήλ Η' άρχισε να μαζεύει το στρατό του από διάφορα μέρη.

---

[1] Σημαίνει μάλλον φαλακρός, άλλος ήταν αυτός που ο γάμος του έγινε διάσημος.

Μαντατοφόροι ἀπήλθασιν ἐκεῖ εἰς τὴν Ἀλαμάννιαν· 

τριακόσιους γὰρ ἐρρόγεψαν ὅλους καβαλλαρίους

ὅπου ἦσαν ὅλοι ἐκλεχτοί, ὅλοι ἀποδιαλεμένοι.

Ἐκ τὴν Οὐγγαρίαν ἤλθασιν χίλιοι πεντακόσιοι,

ὅπου ἦσαν ὅλοι ἐκλεχτοὶ δοξιῶτες στὰ ἄλογά τους.

Ὁ Κράλης γὰρ τοῦ ἀπέστειλεν, ὁ ρῆγας τῆς Σερβίας,

 ἑξακοσίους εἰς τὰ ἄλογα, ὅλους καλοὺς δοξιῶτες.

Ἐκεῖνοι τῆς Ἀνατολῆς ἀρίφνητοι τοῦ ἦλθαν
κ᾿ ἠφέρασιν καὶ μετ᾿ αὐτοὺς Τούρκους πεντακοσίους.

Κι ὅταν ἦλθεν ὁ νέος καιρὸς αὐτὸς ὁ μάρτιος μῆνας,
στὰ μέρη Ἀνδριανόπολης εἰς τοὺς πλατέους τοὺς κάμπους

ἐκεῖ ἐπερισωρέψασιν ἐκεῖνα τὰ φουσσᾶτα.
Κι ὁ βασιλεὺς, ὡς φρόνιμος, καὶ εἶχεν γὰρ τὴν ἔννοιαν,  

ἀπόστειλεν καὶ ἤλθασιν Κουμάνοι δύο χιλιάδες,

δοξιῶτες εἰς τὰ ἄλογα πολλὰ ἐλαφροὶ τῆς μάχης.

Ο "ελληνικότατος" αυτός στρατός της Νίκαιας κατά τις βυζαντινές συνήθειες με επικεφαλή τον "κὺρ Θεόδωρο Δοῦκα τῆς Βλαχίας, ὅστις ἦτον Σεβαστοκράτορας ὅλης τῆς Ρωμανίας", αδερφό του δεσπότη της Ηπείρου (!) ξεκινά να συναντήσει τους αντιπάλους του, που δε μένουν αδρανείς

Κι ἀφότου ἀπῆραν τὴν βουλήν, καθὼς σὲ τὸ ἀφηγοῦμαι,

ὁ Δεσπότης ὀπίσω ἐστράφηκεν ἐκεῖσε εἰς τὴν Ἄρταν·
καταπαντοῦθε ἀπέστειλεν φουσσᾶτα νὰ σωρέψῃ.
Κι ὁ πρίγκιπας ἐστράφηκεν στὴν χώραν Ἀνδραβίδας·
καταπαντοῦθε ἀπέστειλε νὰ οἰκονομοῦνται πάντες,
μικροί, μεγάλοι μὲ ἄρματα, πεζοὶ καὶ καβαλλάροι·
εἰς ἄνοιξιν γὰρ τοῦ καιροῦ διαβόντα τοῦ χειμῶνος

ἀφῶν πασχάσουσιν ὁμοῦ εἰς τὸν ἀπρίλιον μῆναν,

ὅλοι ν᾿ ἀπέρχωνται ὀρθὰ ἐκεῖ στῆν Ἀνδραβίδα
διὰ ν᾿ ἀπεράσουν, ν᾿ ἀπελθοῦν στὰ μέρη Ρωμανίας.

Στη συνέχεια ο Ρωμαιο-αλαμαννο-ουγγρο-σερβο-βουλγαρο-τουρκο-κουμανικός στρατός τέθηκε αντιμέτωπος με τους Φράγκους και Ρωμαίους ιππότες της ελληνικής περιοχής, που ακολουθούνταν απο τους ντόπιους στρατιώτες τους (σιργέντες=Sergents): Μοραΐτες, Ηπειρώτες, Θηβαίους, Ευβοείς,Αθηναίους, Κεφαλλονίτες, Σαλωνίτες και Βλάχους της Θεσσαλίας. Πρακτικά η αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά την κατάκτηση του 1204 ήταν μία "ελληνοτουρκική" σύγκρουση με νικητές τους Τούρκους (ιπποτοξότες του Παλαιολόγου).

Ο σεβαστοκράτορας προσπάθησε με διπλωματικό τρόπο να αποθαρρύνει τους συμμάχους προβάλλοντας τη δύναμη του στρατού του και στοχεύοντας κυρίως στους συγγενείς του στο αντίπαλο στρατόπεδο. Αποτέλεσμα ήταν ο διχασμός των αντιπάλων του και οι σκέψεις αρκετών για αποφυγή της σύγκρουσης και υποταγή στη Νίκαια.

Ἀκούσων ταῦτα οἱ ἄρχοντες οἱ πρῶτοι τοῦ φουσσάτου,

οἱ μὲν ἐπίστεψαν εὐθέως ἀλήθεια ὡσὰν τὸ ἐλέγαν·

κ᾿ οἱ ἄλλοι ἐλέγαν, ψέματα εἶπεν ὁ δημηγέρτης.

Ὁ ἀφέντης τῆς Καρύταινας ὁ ἐξάκουστος ἐκεῖνος

ἐντράπη, τὸ ἀκούσει τὸ φυγεῖον, μεγάλως ἐταραχεύτη
καὶ εἶπεν, ὅτι ψέματα εἶπεν ὁ χωριάτης

ὅπου ἦλθεν κι ἀφηγήσετονἐκεῖνα τοῦ Δεσπότου·

ὅλα ὅσα ἦσαν λόγια εὔκαιρα, καύχημα τῶν Ρωμαίων

ὅπου ἐπαινοῦνται ὁλοστινοὶ καὶ ψέγουν τοὺς ἐχτροὺς τους.
«Ἀλλὰ ἂς σταματήσωμεν ἐδῶ εἰς τοὺς κάμπους τούτους
κι ἂν ἔλθουν, νὰ πολεμήσωμεν ἡμεῖς ἂς τοὺς δεχτοῦμε,

Μηδὲν σκιαστῆτε τίποτε ἂν εἶναι πλειότεροί μας·

ὅτι λαὸς πολύπλοκος κι ἀπὸ διαφόρες γλῶσσες
ποτὲ καλὴν συμβίβασιν οὐκ ἔχουσιν ἀλλήλως,

Ἡμεῖς γὰρ καὶ ἂν εἴμεθεν ὀλίγοι πρὸς ἐκείνους,

ὅλοι εἴμεθεν ὡς ἀδελφοὶ καὶ γλῶσσαν μίαν λαλοῦμε,
κ᾿ ἐδάρτε θέλομεν φανῇ ἂν εἴμεθεν σγρατιῶτες».

Όμως κάποιοι απο το δεσποτάτο της Ηπείρου άρχισαν ανοιχτά να λιποτακτούν με πρώτο το νόθο γιο του δεσπότη με πρόσχημα κατά μία εκδοχή ότι κάποιος τον προσέβαλε. Τελικά οι Μωραΐτες αποφάσισαν να πολεμήσουν ενώ οι "Δεσποτάτοι" άρχιζαν να σκέφτονται όλο και περισσότερο την αποχώρηση. Και ο ίδιος ο Δεσπότης της Ηπείρου ο ίδιος που προκάλεσε την σύγκρουση μετά τις εξελίξεις δεν είχε σκοπό να πολεμήσει και είπε: "κ᾿ οἱ Μοραΐτες ἂς λαλοῦν κι ἂς ποιήσουν ὡς κελεύουν" αποσυρόμενος από το πεδίο της μάχης πριν από αυτήν. Με το χρονικογράφο να ξεσπά εναντίον του. 

Ἔδε ἁμαρτίαν ὅπου ἔποικεν ἐτότε ὁ Δεσπότης
νὰ ἔλθῃ νὰ ἐβγάλῃ ἐκ τὸν Μορέαν τὸν πρίγκιπα Γυλιάμον
μὲ τὸ ἄνθος τῶν εὐγενικῶν ἀνθρώπων τοῦ Μορέως,

ὅπου εἴχασιν ἀνάπαψιν καὶ μονοκρατορίαν,
κι ἀπῆγαν εἰς βοήθειαν του στὴν μάχην ὅπου εἶχεν·
τότε τοὺς ἐλευτέρωσεν στὰς χεῖρας τῶν ἐχτρῶν του
κ᾿ ἔφυγεν καὶ ἐδιάβηκεν εἰς τὴν Θεοῦ κατάραν.
Ποῖος ν᾿ ἀκούσῃ πώποτε Ρωμαίου νὰ ἔχῃ πιστέψει
δι᾿ ἀγάπην γὰρ ἢ διὰ φιλίαν ἢ διὰ καμμίαν συγγένειον;

ποτὲ Ρωμαίου μὴ ἐμπιστευτῇς διὰ ὅσα καὶ σοῦ ὀμνύει·

ὅταν θέλῃ καὶ βούλεται τοῦ νὰ σὲ ἀπεργώσῃ,
τότε σὲ κάμνει σύντεκνον ἢ ἀδελφοποιτόν του,

ἢ κάμνει σε συμπέθερον διὰ νὰ σὲ ἐξολοθρέψῃ.

Τότε άρχισε η μάχη με τους Αλαμάννους ιππότες να στέλνονται κατά των Φράγκων της Αχαΐας μιας και ήταν οι μόνοι που θα μπορούσαν να τους αντιμετωπίσουν σε ανοικτή σύγκρουση στο πεδίο. 

Τὸ πρῶτο ἀλλάγι ὅπου εἴχασιν ἦτον τῶν Ἀλλαμάνων·

τὸ ἰδεῖ τους γὰρ ὁ ἐξάκουστος ὁ ἀφέντης τῆς Καρυταίνου,

ὁλόρθα εἰς αὔτους ὥρμησεν, ἔσκυψαν τὰ κοντάρια.

Τὸν πρῶτον ὅπου ἀπάντησεν κ᾿ ἐδῶκεν κονταρέαν

ἦτον ἐκεῖνος ποῦ ἔλεγαν Δοῦκα ντὲ Καρεντάνα·

στὸ στῆθος τὸν ἐβάρεσεν ἀπάνω εἰς τὸ σκουτάριν,

μὲ τὸ φαρὶν τὸν ἔρριξεν εἰς γῆν ἀποθαμένον·

ἀπαύτου ἔδειρε ἄλλους δύο ὅπου ἦσαν συγγενεῖς του.

Τὸ κοντάρι ὅπου ἐβάσταζεν ἐκόπη εἰς τρία κομμάτια·

κ᾿ εὐθέως ἐγρήγορα ἔβαλεν τὸ χέριν στὸ σπαθί του

καὶ ἄρξετον νὰ πολεμῇ ἐκείνους τοὺς Ἀλλαμάνους·

ὅσοι τοῦ ἐρχόντησαν ὀμπρὸς διὰ νὰ τὸν πολεμήσουν,

ὅλους τοὺς ἐκατέκοφτεν ὡς χόρτον εἰς λιβάδι.

Κι ὡς ἔβλεπαν οἱ ἕτεροι ὅπου ἦσαν μετ᾿ ἐκεῖνον,

ὅλοι ἀντρειομένα ἐβάλθησαν καὶ συντροφίαν τοῦ κάμνουν,

τοὺς Ἀλλαμάνους ἔσφαξαν κ᾿ ἐθανατώνανέ τους.

Βλέποντας τη συντριβή των Αλαμάννων ο Σεβαστοκράτορας της Νίκαιας δίνει εντολή στους αμέτρητους ιπποτοξότες του, που δεν θα άντεχαν εκ του συστάδην σύγκρουση με τους ιππότες, να τοξεύουν στο σωρό Φράγκων και συμμάχων τους Αλλαμάνων σκοτώνοντας ανθρώπους και άλογα, κυρίως.

Τὸ δὲ τὸ πλῆθος τῶν Ρωμαίων καὶ τὸ σαγιττολάσι

ἐσφάξασιν τὰ ἄλογα κ᾿ οἱ καβαλλάροι ἐπέσαν·

κι ἀφότου εὑρέθησαν πεζοὶ μέσα εἰς τὰ φουσσᾶτα,

τὸ τί ποιήσει οὐκ εἴχασιν, ἠθέλαν κι οὐκ ἠθέλαν.

Μὴ προῦ ἀποθάνουν ἄδικον θάνατον εἰς τὸν κόσμον,

ὅλοι ἐπαραδόθησαν κι ὁ πρίγκιπας ἀτός του.

Οὐδὲν ἐγλύτωσαν τινές, μόνη ἡ φτωχολογία·

ὅσοι ἠμπορέσαν κ᾿ ἔφυγαν κ᾿ ἦλθαν ἐκ τὴν Βλαχίαν,
οἱ μὲν ἐγλύτωσαν πεζοὶ κ᾿ ἦλθαν εἰς τὸν Μορέαν,

ἄλλους τινὲς ἐπιάσασιν οἱ Βλάχοι στὴν Βλαχίαν,
τοὺς ἄλλους πάλε ἐσκότωσαν κ᾿ ἐρρουχολόγησάν τους.

 

Έτσι όλοι οι τότε άρχοντες του Μοριά αιχμαλωτίσθηκαν και δεν απελευθερώθηκαν παρά μετά από 3 χρόνια μιας και ο Παλαιολόγος απαιτούσε παράδοση φρουριών της Πελοποννήσου και αρνιόταν επίμονα λύτρα σε χρήμα. Ο Γυλιάμος, που έγινε και σύντεκνος με τον βασιλιά βαφτίζοντάς του ένα μειράκιον, αφού συμφώνησαν και οι εναπομείναντες άρχοντες του Μοριά και οι κυράδες των αιχμαλωτισμένων, αποφάσισε νὰ δώσῃ γὰρ τοῦ βασιλέως διὰ τὴν ἐλευτερίαν τους, τὸ κάστρον τῆς Μονοβασίας καὶ τῆς μεγάλης Μαΐνης, τὸ τρίτον κι ὀμορφότερον τοῦ Μυζηθρᾶ τὸ κάστρον.

Από τη στιγμή που δημιουργήθηκε το δεσποτάτο του Μυστρά άρχισε η κατάπτωση της Πελοποννήσου και η διαίρεση του λαού της αφού σχεδόν αμέσως άρχισαν οι συγκρούσεις. Οι κάτοικοι που ήταν κοντά στα κάστρα της Λακωνίας άλλαξαν στρατόπεδο, συνήθως αυτές τις εποχές ακολουθούσαν τον αφέντη του τόπου που ήταν υποτελής πλέον στον αυτοκράτορα της Πολης.

ἐπεὶ εἶχαν τοῦ Γαρδαλεβοῦ σὺν τὰ τῆς Τσακωνίας,

οῦ δρόγγου γὰρ τοῦ Μελιγοῦ καὶ τῆς μεγάλης Μάϊνης.

Οἱ Σκορτινοὶ ἐρροβόλεψαν καὶ ἦσαν μετ᾿ ἐκείνους.

Αν και οι τελευταίοι παλινδρομούσαν μεταξύ Μυστρά και Ανδραβίδας (Andraville). Οι συγκρούσεις ήταν μακροχρόνιες και ολέθριες για την ευημερία του τόπου. Δυστυχώς τον Γυλιάμο δεν το διαδέχθηκαν ντόπιοι και ικανοί άρχοντες μιας και δεν άφησε γιους, με συνέπεια μετά αιώνες συγκρούσεων και αναστατώσεων την πλήρη επικράτηση του Μυστρά (1430) και την τελική παράδοση στους Τούρκους (1460). Αξίζει να σημειωθεί ότι από της πρώτες ενέργειες του νέου δεσπότη του Μυστρά το 1261 μόλις παρέλαβε τα κάστρα ήταν να φέρει Τούρκους μισθοφόρους "ἐρρόγεψε τοὺς Τούρκους· χιλίους ἐρρόγεψε ἐκλεχτοὺς κι ἄλλους πεντεκοσίους". Ο ρόλος τους, αλλάζοντας στρατόπεδα, ήταν καθοριστικός στην ισορροπία δυνάμεων κατά τις πρώτες συγκρούσεις. Τελικά έμειναν με το Γυλιάμο που ήταν καλοπληρωτής και στο τέλος τους αποχαιρέτησε με δώρα, με κάποιους από αυτούς να αποφάσισουν να μείνουν μόνιμα κάνοντας μία αποικία στο Μοριά.

Ἀλήθεια τοῦτο ἐγίνετον ὅτι τινὲς ἀπ᾿ αὔτους

ἐνέμειναν μὲ προθυμίαν ἐτότε εἰς τὸν Μορέαν·
καὶ ὥρισεν ὁ πρίγκιπας κ᾿ ἐβάφτισαν τους ὅλους.

Ἔποικεν δύο καβαλλαρίους, ἔδωκέν τους προνοῖες,
γυναῖκες γὰρ τοὺς ἔδωκεν, κ᾿ ἐποιήσασιν παιδία,

ὅπου εἶναι ἀκόμη εἰς τὸν Μορέαν, στοῦ Βουνάρβη, στὴν Ρένταν.

Kατά τον Στ.Ν. Δραγούμη ("Χρονικών Μορέως, Τοπωνυμικά-Τοπογραφικά-Ιστορικά", 1921) οι περιοχές Βουνάρβη και Ρέντα είναι στον κυρίως Μορέα, δηλαδή την Ηλεία όπου και το κέντρο της Αυθεντίας. Ταυτίζονται με το Βούναργο στο δήμο Λετρίνων (ΒΔ του Πύργου, σήμερα ομώνυμος οικισμός και νέο όνομα δήμος Ιαρδάνου) και την Ρετεντού στο δήμο Ωλένης. Επίσης αναφέρει ότι στην ίδια περιοχή απαντώνται οι κώμες Μαλίκι (Νησίον, δ. Βουπρασίων) και Τουρκοχώρι (Ερυμάνθεια, δ. Τριταίας Αχαΐας). Το Μαλίκι προέρχεται απο τον ομώνυμο κατά τα χρονικά Τούρκο άρχοντα Μελίκ ή Μαλίκ, τον οποίο βαπτισθέντα πάντρεψε ο Αυθέντης Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος με την κυρία της Παυλίτσης και του Σαμικού. Που όταν χήρεψε έζησε στην περιοχή της Αρκαδιάς, στην οποία περιφέρεια territorio d' Arcadia υπήρχε άλλη κώμη Μαλίκι (Malichi) αναφερόμενη σε ενετική απογραφή. Ίσως αναφέρεται στο Μαλίκι(Πολυθέα), του Αετού Τριφυλίας.