Τα παράπονα των Ανθενωτικών (1450)

Δύο τραπεζουντιακοί θρήνοι είναι γενικότερα γνωστοί για την άλωση της Πόλης το 1453. Ο πρώτος αφορά στον ερχομό ενός πουλιού που φέρνει στην Τραπεζούντα γραμμένο σε χαρτί το άγγελμα της συμφοράς. Και ο δεύτερος που αναφέρεται στην εποχή που «ο Έλλεν Κωνσταντίνον» όριζε την Πόλη, είχε όμως γύρω του ανθρώπους, ύπουλους και λιπόψυχους. Ο δεύτερος όπως απέδειξε ο καθηγητής Λαογραφίας Κ. Ρωμαίος έχει υποστεί διαδοχικούς συμφυρμούς από μεταγενέστερα ιστορικά γεγονότα, με την αρχική έμπνευση του λαϊκού δημιουργού να έχει αφετηρία στη διαμάχη Ενωτικών-Ανθενωτικών κατά τα τελευταία χρόνια της Πόλης.

Η πιο χαρακτηριστική παραλλαγή απαλλαγμένη από νεώτερες προσθήκες είναι η ακόλουθη, με αρχική δημοσίευση: Σαβ. Ιωαννίδου, Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας, εν Κωνσταντινουπόλει 1870.

«Την Πόλην όντας όριζεν ο Έλλεν Κωνσταντίνον
είχεν πορτάρους δίκλωπους, αφέντες φοβετσιάρους,
εκείνος είχεν σύνοδον Ρωμαίους δωδεκάραν,
εκείνος είχεν σύνοδον Ρωμαίους αφεντάδες.
Εκείν’ ‘κ’ εκρίναν δίκαια, εδώκαν τα κλειδία’
εκλείδωσαν τα εγκλησιάς, όλα τα μοναστήρια,
εκλείδωσαν τ’ Αϊάν Σοφιάν, το μέγα μοναστήριν.
Απ’ ουρανού κλειδίν ερθέν σ Αϊάς Σοφιάς την πόρταν.
Χρόνους ήρθαν κι επέρασαν, καιροί έρθαν κι εδέβαν,
‘νεσπάλθεν το κλειδίν αθές κι απέμνεν κλειδωμένον.
Θελ’ απ’ ουρανού μάστοραν και από γην αργάτεν.»

Δίκλωπος = προδότης
‘νεσπάλθεν = ελησμονήθει

Όπως αποδεικνύει ο λαογράφος διεξοδικά, σε άλλες παραλλαγές προστίθενται στίχοι από μεταγενέστερα γεγονότα. Σε κάποια περιλαμβάνεται στίχος που αναφέρεται στον Γενουάτη Ιωάννη Ιουστινιάνη:

«Είχεν πορτάρους δίκλωπους, αφέντες φοβετσιάρους,
είχεν αφέντην σερασκέρ’ τον μέγαν Ιωάννην.»

Σε άλλη μπαίνουν στίχοι που ανήκουν σε έναν προδότη Μαρθάν ή Μάραντον κάποιου ποντιακού κάστρου με το όνομα Παλαιόκαστρον.

«Την Πόλην όντας όριζεν ο μέγαν Κωνσταντίνον
είχεν κριτάδους δίκλωπους, αφέντεους φοβετσιάρους,
είχεν σκλάβον τον Μάραντον κι’ έδωκεν τ’ ανοιγάριν»

Αξίζει να αναφερθούμε σε αυτό το περιστατικό. Πρόκειται για φρούριο ονομαζόμενο τελευταία Παλαιόκαστρον σε απόσταση δεκατεσσάρων ωρών από τη θάλασσα στην «περιφέρεια της μονής Βαζελώνος επί του Πυξίτου ποταμού, περί το χωρίον Ζαβεράν, όπερ ην επί των Κομνηνών η έδρα ή πρωτεύουσα του Βάνδους Ματζουκαίων». Το σχετικό τραγούδι με το Παλαιόκαστρον ανήκει πιθανότατα σε χρόνο παλαιότερο του 1453:

«Κάστρο μ’ καστρο μ’, Παλαιόκαστρον, παλαιοθεμελιωμένον,
σιτ’ εσ’ μέγας και δυνατός το πώς επαραδόθες;
- Είχα πορτάρην δίκλωπον, αφέντην φοβετζέαν,
είχα τον σκύλον τον Μαρθάν του κάστρου παραδότεν.»

 (Εικόνα) Άρδασα – Τορούλ – Παλαιόκαστρο σε χάρτη και καρτ-ποστάλ των αρχών του 20ου αιώνα.

Κατόπιν έρευνας των καθηγητών Ρωμαίου και Απ. Βακαλόπουλου σε οθωμανικά κτηματολόγια διαπιστώθηκε η περίπτωση εννέα αξιωματικών του Δαβίδ Κομνηνού τελευταίου αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, που απέκτησαν τιμάρια σαν ανταμοιβή της συνεργασίας τους με τους Τούρκους. Σε αυτούς περιλαμβάνεται και ο διαβόητος στον ποντιακό λαό του 15ου αιώνα Μαρθάς. Το τουρκικό κτηματολόγιο αναφέρει: «Το τιμάριο του Μερνέ, δηλαδή του χριστιανού που είναι φόρου υποτελής, αυτού που παράδωσε το κάστρο της Τορούλ». Ο Μερνέ ή Μερτέ κατά τον Απ. Βακαλόπουλο γραμμένος αραβικά διαβάζεται επίσης και ως Μαρτά, ενώ η Τορούλ αντιστοιχεί στο κάστρο της Άρδασας και συμπερασματικά στο Παλαιόκαστρο του τραγουδιού.

 
Κλείνοντας την παρένθεση με τις υστερόχρονες παραλλαγές που εμπλέκουν τον Ιουστινιάνη και τον Μαρθάν και ακολουθώντας την ανάλυση του Κ. Ρωμαίου προχωρούμε στα ιστορικά στοιχεία του τραγουδιού, αφήνοντας τα φιλολογικά και λαογραφικά. Το επίκεντρο του τραγουδιού είναι ο κλονισμός της καθημερινής ζωής στην Πόλη από το μέγιστο ζήτημα της Ένωσις των Εκκλησιών, που ταλάνισε τα τελευταία χρόνια της ελεύθερης ζωής της, 1440-1453. Είχε προηγηθεί η Σύνοδος της Φλωρεντίας, που κράτησε 2 χρόνια και ο γνωστός διαχωρισμός σε Ενωτικούς και Ανθενωτικούς που ακολούθησε.

Το βασικό θέμα, που προκάλεσε τη γέννηση του τραγουδιού είναι το γεγονός ότι οι σύμβουλοι του Κωνσταντίνου κλείδωσαν τις εκκλησίες και ιδιαίτερα την Αγία Σοφία. Ο Ενωτικός Πατριάρχης της Πόλης (πρώτα Μητροφάνης και έπειτα Γρηγόριος) και γενικά οι Ενωτικοί είχαν στα χέρια τους την Αγία Σοφία και πολλές εκκλησίες στην Πόλη, που ήταν απαγορευμένες στους Ανθενωτικούς. Για τους Ανθενωτικούς η Αγιά Σοφιά ήταν κλειδωμένη για 13 ολόκληρα χρόνια ή για την ακρίβεια καθιστούσαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους «αυτό-αποκλειόμενους» για να μην μολυνθούν από την κοινωνία στην λατρεία με την αντίπαλη χριστιανική παράταξη. Και φυσικά στο μέλλον η είσοδός τους στη Μεγάλη Εκκλησία ήταν επίσης απαγορευμένη γιατί η μετατροπή της σε τζαμί, την καθιστούσε απαγορευμένη και απάτητη από τους «απίστους».

Οι Ρωμαίοι «αφεντάδες» που είχαν «σύνοδον» και αποτελούσαν «δωδεκάραν» δεν είναι άλλοι από τους πολιτικούς και στρατιωτικούς σύμβουλους, τη Γερουσία και γενικότερα την αυλή του Αυτοκράτορα. Αντίθετα οι κατώτερες τάξεις της κοινωνίας, οι μοναχοί και ο κατώτερος κλήρος ήταν αναφανδόν κατά της Ένωσης. Βέβαια, το κλείδωμα των εκκλησιών έλαβε χώρα σχετικά νωρίς, πριν ανεβεί στο θρόνο ο «Έλλεν Κωνσταντίνον», όμως η καταφορά εναντίον του έχει και αυτή την αιτιολογία της.

Αρχικά ο Ιωάννης ο Η’, αν και είχε δεχθεί τις αποφάσεις της Συνόδου της Φλωρεντίας δίσταζε να προχωρήσει στην εφαρμογή τους. Με συνέπεια οι Ανθενωτικοί να νομίσουν ότι είναι με το μέρος τους. Ο ίδιος ο Ιωάννης τους επέτρεψε να αναπτύξουν δημόσια τις θέσεις τους και να συμμετάσχουν σε ειδική σύνοδο στο Παλάτι του Ξυλαλά στην Πόλη που κράτησε επί δεκαπέντε ημέρες. Οι συζητήσεις έγιναν ενώπιον του Αυτοκράτορα και της Γερουσίας.

 

Την σχετική αναβλητικότητα του Ιωάννη του Η’ στο θέμα της Ένωσης διαδέχθηκε η απεγνωσμένη δραστηριότητα του διαδόχου του Κωνσταντίνου του ΙΑ’. Ο Κωνσταντίνος υπήρξε εξαιρετικά αντιπαθής ανάμεσα στις τάξεις των Ανθενωτικών, ούτε τον αναγνώριζαν επίσημα ότι εστέφθη αυτοκράτορας, ούτε μνημόνευαν το όνομά του στις εκκλησίες. Ο φανατισμός των Ανθενωτικών εναντίον του Κωνσταντίνου έγινε ζωηρότερος και έντονος, όταν πραγματοποιήθηκε η επίσημη διακήρυξη της Ένωσης των Εκκλησιών, με επίσημη λειτουργία στη Μεγάλη Εκκλησια της Αγίας Σοφίας την 12η Δεκεμβρίου του 1452. Ο Πάπας και ο Πατριάρχης μνημονεύθηκαν στα δίπτυχα, έγινε προσευχή για αυτούς και προκηρύχθηκε το διάταγμα της Ενώσεως της συνόδου της Φλωρεντίας.

Η φράση ότι ο βασιλιάς είχε «σύνοδον» του ποντιακού τραγουδιού φαίνεται ότι ήταν συνηθισμένη στα μεσαιωνικά χρόνια. Όταν ο πάπας Ευγένιος συμβούλευε τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ να ασκήσει πίεση στους ορθόδοξους ιεράρχες αυτός απάντησε: «Εγώ γαρ ουκ ημί αυθέντης της συνόδου, αλλ’ ουδέ τυραννικώς βούλομαι ποιήσαι την συνοδόν ειπείν τι». Επίσης η φράση «εδώκαν τα κλειδίαν» προφανώς δεν αναφέρεται στα κλειδιά που άνοιγαν τα τείχη της Πόλεως, αλλά στα κλειδιά των εκκλησιών που δόθηκαν στους αντίπαλους Ενωτικούς και στους εχθρούς Λατίνους, που είχαν πια δικαίωμα να μπαίνουν στις ελεύθερα στις εκκλησίες και να συλλειτουργούν με τους ορθόδοξους.

Το ερώτημα γιατί να γεννηθεί και να διασωθεί ένα κατεξοχήν ανθενωτικό τραγούδι στην περιοχή της Τραπεζούντας, κατά τον Κ. Ρωμαίο έχει εύκολη απάντηση. Στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας δεν γνώρισαν ιδιαίτερη συμπάθεια οι ενωτικές ιδέες. Από έναν κατάλογο περιοχών του Βυζαντίου φιλικά διακείμενων στην Ένωση που δίνει ο απεσταλμένος του Πάπα το 1448 Ισίδωρος συνάγεται ότι «πολλά πλήθη Γραικών τη ενώσει και διανοία πρόσκεινται» και ότι «αυτίκα η νήσος πάσα Ρόδος, αλλά δη και Κύπρος, και εν Κωνσταντινουπόλει πλείστοι, και εν εταίραις ελαχίσταις νήσοις ου ραδίως αριθμητοί» υπάρχουν. Και συνεχίζει απαριθμώντας Μεθώνη, Κορώνη και άλλες πόλεις. Όμως πουθενά δεν γίνεται μνεία καμίας μικρασιατικής περιοχής και βεβαίως του Πόντου. Αντίθετα, εκτός από την αρνητική μαρτυρία (απουσία), υπάρχει η καταφατική μαρτυρία για την μεγάλη συμπάθεια που έτρεφαν στον Πόντο και την επικοινωνία που είχαν με τους Ανθενωτικούς της Πόλης. Υπάρχει σαφής μαρτυρία ότι ο Αυτοκράτωρ της Τραπεζούντας ζήτησε και έλαβε από τον αρχηγό των Ανθενωτικών Γεώργιο Σχολάριο γραπτό αντίγραφο, που περιείχε τα θεολογικά επιχειρήματα της ανθενωτικής μερίδας.

Μαρτυρίες της οργής των Ανθενωτικών για την μοιραία και ενωτική συλλειτουργία της 12ης Δεκεμβρίου του 1452 υπάρχουν και σε άλλες παραλλαγές και στίχους τραγουδιών της εποχής (από άλλες περιοχές ) που φαίνεται πως εκφράζουν αρχικά το ανθενωτικό πνεύμα, πριν υποστούν τους ακόλουθους συμφυρμούς από επόμενα ιστορικά γεγονότα όπως συχνά συμβαίνει στο δημοτικό τραγούδι. Έχουμε δηλαδή ξεκάθαρα τραγούδια που αναφέρονται σε διακοπή από ουρανού, από αγανακτισμένη φωνή αγγέλου που προστάζει την διακοπή της λειτουργίας.

«Φωνή τους ήρθ’ από το Θιο κι απ’ την αγγέλου κρίση»

Που με διάφορους τρόπους ευθέως ζητεί:

«Αφήτ’ αυτή τη ψαλμουδιά κι ας χαμηλώσουν τ’ Άγια!»
«Πάψτε, παπάδες, τα χαρτιά και κλείστε τα βαγγέλια!»
«Πάψετε το Χερουβικό κι ας χαμηλώσουν τ’ Άγια!»

 

Για τα περιστατικά αυτά ακολουθούν οι χαρακτηριστικές μαρτυρίες του χρονογράφου της αλώσεως Μιχαήλ Δούκα. Για την εγκατάλειψη της Αγιάς Σοφιάς:

«Οι δε της πόλεως από της ημέρας εκείνης εν η εγένετο τάχα η ένωσις εν τη μεγάλη εκκλησία, ως Ιουδαίων συναγωγήν ταύτην απέφευγον, και ουκ ην εν αυτή ούτε προσφορά ούτε ολοκαύτωσις ούτε θυμίαμα. Ει έτυχε τις των ιερέων λειτουργήσαι θεώ εν ημέρα επισήμω, οι προσευχόμενοι μέχρι της ώρας της προσφοράς ίσταντο, και τότε πάντες εξήρχοντο, ούτω γυναίκες ως άνδρες, ούτω μοναχοί ως μονάζουσαι. Τι χρη λέγειν; Και τον ναόν ως βωμόν και την θυσίαν ως Απόλλωνι τελουμένη ενόμιζον» […] «Και η μεγάλη εκκλησία ως καταφύγιον δαιμόνων και βωμός Ελληνικός αυτοίς ελογίζετο. Που κηροί; Που έλαιον εν ταις λυχναψίαις; Τα πάντα σκοτεινά, και ουδείς ο κωλύων. Έρημον το άγιον τέμενος εφαίνετο, προσημαίνον την ερημίαν ην υποστήναι μέλλει μετ’ ολίγον».

Πιο συγκεκριμένα για τη λειτουργία στις 12 Δεκεμβρίου του 1452, όταν ο Πάπας έστειλε τους απεσταλμένους του, με επικεφαλής τον Έλληνα το γένος καρδινάλιο Πολωνίας Ισίδωρο, και ζήτησε να λάβει «το μνημόσυνον εν τη μεγάλη εκκλησία» ο Δούκας περιγράφει τα όσα οχλοκρατικά επακολούθησαν με επικεφαλής τους ανθενωτικούς μοναχούς της Πόλης. Πρώτα ζήτησαν την γνώμη του αρχηγού τους μοναχού Γενναδίου, του ποτέ Γεωργίου Σχολαρίου, που τοιχοκόλλησε έξω από το κελλί του στη μονή Παντοκράτορος τη γνώμη του ότι «κακώς απεμακρύνθησαν εκ της ελπίδος του θεού και ήλπισαν εις την δύναμιν των Φράγκων». Τότε ξέσπασε η αναταραχή:

«Αι δοκούσαι καθαραί και εις θεόν εν ορθοδοξία σχολάζουσαι μονάστριαι, κατά το δοκούν αυταίς και τον αυτών διδάσκαλον Γεννάδιον, άπασαι συν τοις ηγουμένοις και πνευματικοίς και λοιποίς ιερεύσι και λαϊκοίς το «ανάθεμα» εξεβόησαν, και τον όρον της συνόδου και τους στέρξαντες και στέργοντας και μέλλοντας στέρξαι αναθεμάτισαν. Ο χυδαίος ουν και αγοραίος λαός εξελθόντες εκ της αυλής του μοναστηρίου εν καπηλείοις κρατούντες εν χερσί τας φιάλας πλήρεις ακράτου, αναθεμάτιζαν τους ενωτικούς, πίνοντας εις πρεσβείαν της εικόνος της θεομήτορος, και παρακαλούντες αυτήν του γενέσθαι προστάτις και αρωγός της πόλεως, ως ποτέ κατά του Χοσρόου και του Χαγάνου και κατά Αράβων, ούτω και νυν κατά του Μεχεμέτ «την γαρ Λατίνων ούτε βοήθειαν ούτε την ένωσιν χρήζομεν, απέστω αφ’ ημών η των αζυμιτών λατρεία». Οι δε εν τη μεγάλη εκκλησία αθροισθέντες Χριστιανοί δέησιν προς τον θεόν εκτενή ποιήσαντες, και τους λόγους του καδδηναλίου ενωτισθέντες, έστερξαν τον της ενώσεως όρον, και αυτοί μετά συμφωνίας, ως ότι παρελθούσης της περιστάσεως των Τούρκων και γαλήνης γενομένης καθίσαντες τίνες των ελλογίμων ίδωσι τους όρους, και ει έστι τι το μη τελεώς ορθοτομούν, διορθώσωσιν. Εν τη συμφωνία ουν αυτή έστερξαν του γενέσθαι λειτουργία κοινή εν τη μεγάλη εκκλησία, τελεσθείσα παρ’ Ιταλών και Γραικών, και μνημονεύσαντες τον πάπαν Νικόλαον εν τοις διπτύχοις και τον εξόριστον πατριάρχην Γρηγόριον. Τα της ιεράς μυσταγωγίας επληρώθη εν μηνί Δεκεμβρίω ιβ’… Ησαν δε πολλοί οι ουκ έλαβον προσφοράν αντιδώρου ως βδελυκτήν θυσίαν τελεσθείσαν εν τη ενωτική λειτουργία».

Εδώ πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο θρύλος «του μαρμαρωμένου βασιλιά» και η ηρωοποίηση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου έλαβε χώρα στις λατινοκρατούμενες περιοχές και από τους πληθυσμούς τους φιλικά προσκείμενους προς τις δυτικές δυνάμεις, που εξακολούθησαν να μάχονται εναντίον των Τούρκων. Αντίθετα η επίσημη εκκλησία, που ακολούθησε την ανθενωτική γραμμή μετά την επικράτηση των Οθωμανών, καταφέρονταν με σφοδρότητα κατά του Κωνσταντίνου, ο οποίος θεωρούνταν «ελεεινός» και «γεγυμνωμένος της βασιλείας», ενώ ο μεταγενέστερος πατριάρχης Καλλίνικος Γ’ (1726) είχε γράψει ότι ο θεός «παρέδωκεν το γένος ημών εν αιχμαλωσία ίνα φυλάξη από της νοητής απωλείας και αθεΐας Πάπα και δυτικής οφρύος». Χαρακτηριστικό δείγμα της απέχθειας που προκαλούσε στην επίσημη εκκλησία ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’ στον ακόλουθο «Θρήνο Κωνσταντινουπόλεως»:

 

Πηγές:
- Κ. Ρωμαίου, Ο ποιητής και το προδομένο Κάστρο, Αρχείον Πόντου, τομ. 28 (1966), σελ. 197-212.
- Κ. Ρωμαίου, Ο «Έλλεν Κωνσταντίνον» και τα παράπονα των Ανθενωτικών, Αρχείον Πόντου, τομ. 28 (1966), σελ. 213-232.
- Κ. Ρωμαίου, Νέες απόψεις για τπο τραγούδι της Αγιάς Σοφιάς, Αρχείον Πόντου, τομ. 28 (1966), σελ.499-525.
- Σπ. Λάμπρου, «Μονωδίαι και Θρήνοι», σ. 249.