Εξουθένωση των φτωχών υπηκόων, κατάργηση φορολογικών διατάξεων υπέρ των μικροκαλλιεργητών, ληστρική και ανάλγητη φορολογία, εξωφρενικά προνόμια προς ώφελος των μεγαλογαιοκτημόνων και των ξένων εμπόρων-αποικιοκρατών, κατάργηση εθνικού στρατού και στόλου με επίσημα διατάγματα, τεράστιας σπατάλες αυλικών και αδιαφορία για τις κρατικές υποθέσεις...
Μια σύντομη ματιά στις πολιτικές που οδήγησαν στη ραγδαία παρακμή του βυζαντινού κράτους μεταξύ 11ου και 13ου αιώνα και τα πρωίμια της ολοκληρωτική παράδοσής του σε Σταυροφόρους και Οθωμανούς, με ταυτόχρονο ξεπούλημα στις εμπορικές ιταλικές πόλεις.
Ήδη από την εποχή της ακμής του Βυζαντίου, επί της Μακεδονικής δυναστείας,
οι πλούσιοι γαιοκτήμονες είχαν σταδιακά κατορθώσει να δημιουργήσουν τεράστιες
περιουσίες, αποκτώντας με ευτελή ποσά τη γη των φτωχών γεωργών που βρίσκονταν
στην έσχατη ανάγκη. Ο Βουλγαροκτόνος παίρνοντας ευκαιρία από την
επίσκεψή του στα μεγάλα κτήματα του «μάγιστρου» Ευστάθιου Μαλεΐνου στην
Καππαδοκία, εξέδωσε την 1η Ιανουαρίου του 996 τη «Νεαρά περί των Δυνατών από
των Πενήτων επικτωμένων», με την οποία έβαλε τα θεμέλια της πολιτικής του
υπέρ των μικρών καλλιεργητών. Διαπράττοντας το καταστρεπτικό σφάλμα της
ακύρωσης με επίσημο διάταγμα (Νοέμβριος 1028) του αλληλεγγύου και των άλλων
φορολογικών διατάξεων του Βουλγαροκτόνου, ο Ρωμανός Γ’ έδωσε την
χαριστική βολή στην ήδη σταδιακά καταρρέουσα κοινωνική ισορροπία της
αυτοκρατορίας. Αναβίωσε έτσι το ολέθριο σύστημα της στυγνής φορολόγησης των
αγροτικών πληθυσμών, ενός αποτρόπαιου και ανέντιμου συστήματος που οδηγούσε
τους μικροκτηματίες στην μεταβίβαση των περιουσιών τους στους πανίσχυρους
μεγαλογαιοκτήμονες με αντάλλαγμα την παροχή προστασίας. Υπήρξε δηλαδή μια
αναβίωση του υστερο-ρωμαϊκού και πρωτοβυζαντινού θεσμού της «προστασίας»
(λατ. patrocinium) που είχε
καταργηθεί με τα στιβαρά μέτρα των αξιόλογων αυτοκρατόρων Ιουστινιανού Β’
του «Ρινότμητου» (685-95 και 705-11) και Νικηφόρου Α’ (802-11).
Η
δυναστεία των Αγγέλων (1185-1204) ήταν η χειρότερη που γνώρισε το
Βυζάντιο και τα μέλη της μπορούν να χαρακτηριστούν ως «οι αυτοκράτορες των
φόρων». Ποτέ άλλοτε το Βυζάντιο δεν έφτασε σε τόσο έντονη οικονομική
εξαθλίωση. Οι επαρχιακοί πληθυσμοί έφτασαν στο σημείο να λιμοκτονούν κάτω από το
βάρος της υπέρμετρης φορολογίας, για την οποία κύριοι υπεύθυνοι ήταν οι
φοροεισπράκτορες με τις καταχρήσεις τους, αλλά και η και η κεντρική διοίκηση με
τις παράλογες οικονομικές της απαιτήσεις. Τεράστια ποσά εξαφανίζονταν από το
ήδη στραγγισμένο θησαυροφυλάκιο λόγω της πομπώδους επιδειξιομανίας μιας
αδιάφορης και ανίκανης αυλικής κάστας, αλλά και λόγω των τακτικών καταβολών σε
ξένα έθνη, μια και η αδύναμη κυβέρνηση θεωρούσε τον τρόπο αυτό ως τον πλέον
πρόσφορο για να κρατηθούν σε απόσταση ασφαλείας οι επικίνδυνοι αντίπαλοί της.
Οι τάξεις των μικρομεσαίων τεχνιτών, εμπόρων και μεταπρατών καθώς και οι
γεωργο-αγροτικοί πληθυσμοί, ληστεύονταν στην κυριολεξία όχι μόνο από τους
εντόπιους επικυριάρχους τους, όπου είχαν εκδηλωθεί πολλά χωριστικά και
αυτονομιστικά κινήματα, αλλά και από το περίπλοκο σύστημα της αυτοκρατορικής
φορολογικής πολιτικής.
Υπήρχε και ένα ειδικός «γερμανικός φόρος», το περιβόητο «αλαμανικόν»,
με παροχή 1600 λίτρων χρυσού κάθε χρόνο, θεσπίστηκε από τον Αλέξιο Γ’ Άγγελο
για να δωροδοκηθεί και να κρατηθεί μακριά από το Βυζάντιο ο δυναμικός και
απειλητικός Γερμανός ηγεμόνας Ερρίκος ο Στ’ των Hohenstaufen (1190-7), ο «ρηξ Αλαμανών Αμερίγος», όπως τον αποκαλεί ο Νικήτας
Χωνιάτης, που με έκδηλη απορία απορία εξανίσταται και καυτηριάζει την
επιβολή του επαίσχυντου φόρου, γράφοντας ότι ποτέ δεν είχε ξανακούσει να παρθεί
ένα τόσο αντεθνικό μέτρο για την αντιμετώπιση κάποιας εξωτερικής απειλής. Το
1197 πάντως ο Ερρίκος πέθανε πρόωρα σε ηλικία 32 ετών και απαλλάχθηκε το
Βυζάντιο από το «αλαμανικόν».
Της κατάκτησης του Βυζαντίου από τους Δυτικούς προηγήθηκε και εμπορική και οικονομική κατάκτηση. Ο Αλέξιος Γ’ Άγγελος τον Δεκέμβριο του 1198 εξέδωσε «χρυσόβουλλο λόγο» με τον οποίο παραχώρησε τεράστιες οικονομικές διευκολύνσεις στο μεγάλο εμπορικό αντίπαλό της τη Βενετία, τη στιγμή μάλιστα που αυτή κυβερνιόταν από το Δόγη Ερρίκο Δάνδολο (1193-1205), έναν από τους μεγαλύτερους εχθρούς των Βυζαντινών. Το έγγραφο αυτό ήταν το αποκορύφωμα της πολιτικής που είχε εγκαινιάσει το 1082/84 ο Αλέξιος ο Α’ παραχωρώντας και εκείνος χρυσόβουλο στην ιταλική εμπορική δύναμη. Στο χρυσόβουλο απαριθμούνται περιοχές του βυζαντινού κράτους στις οποίες οι Βενετοί θα μπορούσαν στο εξής να εμπορεύονται χωρίς οικονομικούς περιορισμούς υποκείμενοι σε υποτυπώδεις φορολογικούς δασμούς, τα commercia, ενώ παράλληλα θα μπορούσαν να ιδρύσουν δικές τους εμπορικές εγκαταστάσεις, ναυτικά δικαστήρια κλπ. Οι καταδιώξεις των Λατίνων της αυτοκρατορίας το 1171 επί Μανουήλ Α’ και το 1182, με τις τρομερές σφαγές στις οποίες είχε πρωτοστατήσει ο Ανδρόνικος Α’, έπρεπε πάση θυσία να περάσουν στη λήθη. Η πολιτική των Αγγέλων δείχνει πως αυτός ήταν ο σκοπός τους, δεν μπορούσαν όμως να εξαλείψουν από την μνήμη των δυτικών τα όσα είχαν συμβεί, με την αποφασιστική απάντηση των τελευταίων να δίνεται το 1204 στην 4η Σταυροφορία.
Της κατάκτησης του Βυζαντίου από τους Δυτικούς προηγήθηκε και εμπορική και οικονομική κατάκτηση. Ο Αλέξιος Γ’ Άγγελος τον Δεκέμβριο του 1198 εξέδωσε «χρυσόβουλλο λόγο» με τον οποίο παραχώρησε τεράστιες οικονομικές διευκολύνσεις στο μεγάλο εμπορικό αντίπαλό της τη Βενετία, τη στιγμή μάλιστα που αυτή κυβερνιόταν από το Δόγη Ερρίκο Δάνδολο (1193-1205), έναν από τους μεγαλύτερους εχθρούς των Βυζαντινών. Το έγγραφο αυτό ήταν το αποκορύφωμα της πολιτικής που είχε εγκαινιάσει το 1082/84 ο Αλέξιος ο Α’ παραχωρώντας και εκείνος χρυσόβουλο στην ιταλική εμπορική δύναμη. Στο χρυσόβουλο απαριθμούνται περιοχές του βυζαντινού κράτους στις οποίες οι Βενετοί θα μπορούσαν στο εξής να εμπορεύονται χωρίς οικονομικούς περιορισμούς υποκείμενοι σε υποτυπώδεις φορολογικούς δασμούς, τα commercia, ενώ παράλληλα θα μπορούσαν να ιδρύσουν δικές τους εμπορικές εγκαταστάσεις, ναυτικά δικαστήρια κλπ. Οι καταδιώξεις των Λατίνων της αυτοκρατορίας το 1171 επί Μανουήλ Α’ και το 1182, με τις τρομερές σφαγές στις οποίες είχε πρωτοστατήσει ο Ανδρόνικος Α’, έπρεπε πάση θυσία να περάσουν στη λήθη. Η πολιτική των Αγγέλων δείχνει πως αυτός ήταν ο σκοπός τους, δεν μπορούσαν όμως να εξαλείψουν από την μνήμη των δυτικών τα όσα είχαν συμβεί, με την αποφασιστική απάντηση των τελευταίων να δίνεται το 1204 στην 4η Σταυροφορία.
Ένας άλλος παράγοντας της βυζαντινής παρακμής από τις αρχές της
υστεροβυζαντινής εποχής είναι ο σταδιακός εκφυλισμός των πάλαι ποτέ πανίσχυρων
αυτοκρατορικών στρατευμάτων που περιέπεσαν σε μαρασμό και αδράνεια. Η
στρατιωτική παρακμή που ακολούθησε το θάνατο του Βουλγαροκτόνου ανάγκασε τους
διαδόχους του να υιοθετήσουν σε μονιμώτερη βάση το σύστημα της μισθοφορικής
υπηρεσίας των αλλοδαπών, με ταυτόχρονη δραστική ελάττωση των γηγενών. Οι νέοι
εχθροί που εμφανίστηκαν τον 11ο αιώνα, Τούρκοι και Νορμανδοί, έκαναν την
υιοθέτηση αυτού του ασύμφορου και δαπανηρού μέτρου μια οδυνηρή πραγματικότητα.
Ανάμεσα στους γνωστότερους αλλοδαπούς που υπηρέτησαν σαν μισθοφόροι στο
βυζαντινό στρατό ήταν ο μετέπειτα Νορβηγός ηγεμόνας Χάραλντ Χαρντράαντε,
«Αράλτης», που έλαβε μέρος στις εκστρατείες του Γεώργιου Μανιάκη
στην Σικελία κατά των Μουσουλμάνων το 1038-40, και τους Φράγκους Ερβέβιο
Φραγκόπωλο, Κρισπίνο, και Ουρσέλιο, ο οποίος προσπάθησε να
ιδρύσει σε μικρασιατικό έδαφος μια ανεξάρτητη «μικρή Νορμανδία». Πηγές
από του 11ου-13ου αι. δίνουν σαφείς πληροφορίες ότι τα βυζαντινά στρατεύματα
την εποχή αυτή παρουσίαζαν την όψη ενός πολύχρωμου μωσαϊκού. Οι δυτικής
προέλευσης μισθοφόροι, το «λατινικόν», αποτελούσαν την πλειοψηφία των
μισθοφόρων, αλλά και το «σκυθικόν», δηλαδή οι τουρκόφωνοι μισθοφόροι (Πατζινάκοι,
Κουμάνοι, κλπ) δεν ήταν λίγοι. Και οι μαζί υπερτερούσαν του ντόπιο στρατού, του
«ρωμαϊκού».
Κατά τον Σκυλίτζη, στα μέσα του 11ου αι. στη νοτιοανατολική Μικρά
Ασία βρίσκονταν δύο «φραγκικά» και ένα «ρωσσικό» τάγμα, όπου
είχαν εγκατασταθεί χειμερινά τους καταλύμματα. Αναφορά από τον συνεχιστή του
Σκυλίτζη για το στράτευμα του Ρωμανού Δ’ Διογένη στην εκστρατεία του
κατά των Σελτζούκων μετά το 1068, έχει ως εξής:
«τον (αυτοκρατορικό) στρατό αποτελούσαν Μακεδόνες,
Βούλγαροι, Ούζοι και διάφορα άλλα έθνη βαρβαρικά (=Πατζινάκες, κ.ά.), καθώς
επίσης και Φράγκοι και Βάραγγοι. Όλοι τους συγκεντρώθηκαν με βασιλική διαταγή
στη Φρυγία, δηλαδή στο θέμα των Ανατολικών. Εκεί μπορούσε κανείς να δει ένα
πραγματικά παράδοξο θέαμα: οι φημισμένοι πρόμαχοι των Ρωμαίων, που είχαν
υποδουλώσει όλους τους λαούς της Δύσης και της Ανατολής, δεν ήσαν παρά μόνο μία
ελάχιστη δύναμη, που έδειχνε να υποφέρει και να λυγίζει κάτω από το αβάσταχτο
βάρος της φτώχειας και της έλλειψης πολεμικών μέσων, καθώς επίσης και από την
μεγάλη κακουχία. Δεν είχαν ούτε πανοπλίες, ούτε ξίφη, ούτε άλλα πολεμικά
όργανα, αλλά ούτε καν ακόντια ή δρεπάνια – που χρησιμοποιούνται σε καιρό
ειρήνης. Αλλά ούτε ιππικό είχαν ούτε άλλα μέσα για να διεξάγουν πόλεμο, αφού ο
ηγεμόνας τους είχε πολύ καιρό να εκστρατεύσει. Για το λόγο αυτό θεωρούντο ότι
ήσαν δειλοί και άχρηστοι για ο,τιδήποτε. Έτσι οι μισθοί τους καθώς και το
σιτηρέσιό που τους δινόταν πάντα, μειώθηκαν δραστικά…»
Παράλληλα με τη θλιβερή κατάσταση του βυζαντινού στρατού από τον 11ο αιώνα και εξής παρατηρείται και η σοβαρή μείωση του κύρους και του αξιόμαχου του βυζαντινού ναυτικού. Επί Κομνηνών και Αγγέλων το βυζαντινό ναυτικό πέρασε ένα μεταβατικό στάδιο επιδείνωσης, ενώ οι προσπάθειες των Λασκαριδών της Νίκαιας, παρά τα ορισμένα αξιοσημείωτα θετικά αποτελέσματα, δεν είχαν συνέχεια. Το 1284 μελανή χρονολογία στην ιστορία του βυζαντινού ναυτικού ο Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος (1282-1328) διέλυσε με επίσημο διάταγμα (χρυσόβουλο) το βυζαντινό στόλο, που έπαψε πλέον να διαδραματίζει οποιονδήποτε ρόλο στη μεσογειακή ιστορία του όψιμου μεσαίωνα.
Πηγές:
- Μελέτες βυζαντινής ιστορίας 11ου - 13ου αιώνα, Α.Γ.Κ. Σαββίδη, β' εκδ., εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995
- Οι εικόνες από
"χειρόγραφο του 1362, από τον Εμμανουήλ Τζυκανδήλη, λόγιο του Μυστρά - kleftouria.blogspot
